خلج شناسي

پژوهش‌هاي موجود در زمينه‌ي زبان خلجي

در زمينه ريشه شناسي زبان ترکي خلجي مينورسكي اولين محققي بود كه در سال 1940 ميلادي، زبان خلج ها را مورد مطالعه و كنكاش قرارداد. پس از وي يك محقق ايراني به نام دكتر محمد مقدم مطالعه مفيدي پيرامون اين زبان به عمل آورد؛ آنگاه پرفسور گرهارد دوفراستاد (دانشگاه گوتينگن)، محقق و تركولوژ شهير آلماني در سال 1968 ميلادي با مساعدت شادروان مرحوم عرب گل شاعر گمنام خلج، تحقيقات بسيار ارزنده اي را ادر اين زمينه به عمل آورده اند؛ كه شايسته است ،از طرف علاقمندان و پژوهشگران ترك و خلج از اين شاعر پرتلاش و دلسوز خلج تقدير و تشكر به عمل آيد . گرهارد دوفر نخستين كسي است كه زبان خلجي را به عنوان زبان تركي به جهانيان معرفي مي كند.

مشخصات وويژگي هاي زبان خلجي

محققين و زبان شناسان شرقي و غربي از جمله گرهارد دوفر و دكتر هيئت براين عقيده اند كه زبان تركي خلجي قديمي ترين زبان و لهجه تركي است. و در آن ويژگي هاي زير ديده مي شود:

1- «ه» اول كلمات از دوران تركي ما در (قبل از تركي قديم قرون 7-6م) به طور سيستماتيك باقي مانده و در صورتي كه ساير لهجه‌هاي تركي: آذري، قوموق، اوزبكي، اويغور جديد و قاراقالپاق، به طور نادر ديده ‌مي‌شود. مثلاً هاز/haz (آز=كم)، هاقاچ/haqaç (آقاج= درخت)، هوزوم/huzum (اوزوم= انگور)، هئو/həv ( اِئو=خانه)، هوچاق/huçağ(اوجاق)، هتك/hətək (اتك= دامن).

به نظرپرفسورگرهارد دوفرGerhard Doer Fer مهمترين ويژگي زبان ترك خلجي درآن است كه بسياري ارويژگي‌هاي تركي باستان را درآواها حفظ كرده است. به عنوان‌مثال حرف[ه ] از دوران پروتو تورك باقي مانده وقبلاً هم[پ]بوده است. بنابراين تركي‌خلج ازتركي قديم يعني زبان گوگ تورك‌ها كه دركتيبه‌ي‌ اورخون باقي مانده است قديمي تر است.

2- صداي [د] مانند تركي قديم در تركي خلج هم باقي مانده و به‌‌‌‍‍‍ [ي] تبديل نشده است. مثلاً هاداق/hadağ (آياق= پا)، بودا/buda (بويا=رنگ)، بؤد/büd (بوي= قد)، اودانماق/udanmağ(اويانماق=بيدار- شدن) ، اودوماق / udumağ (اويوماق =خوابيدن) ،هادوري/hadure (آيري=جدا)،قادون/qadun(قايين=برادرزن وشوهر). لذا اين صدا در زبان‌هاي زنده‌ي تركي فقط در تركي تووا(جنوب سيبري) باقي مانده است.

3- حرف [ك] در اول كلمات مانند تركي قديم به جاي (گ) حرف (ك) موجود است. مثلاً كؤن /كينkün (گون=آفتاب، روز) ، كئچه/keçə (گئچه=شب) ،كؤرمك/kürmək (گؤرمك = ديدن) ،كؤز/كئزküz (گوز=چشم).

4- حرف [ي] در اول كلمات اكثراً باقي مانده است. مثلاً ييل/yil (ايل=سال)، يپليك/yiplik(ايپليك=طناب).

5- در زبان خلجي در اول كلمات بر خلاف لهجه‌هاي تركي غربي به جاي [د] حرف [ت] موجود است. مانند، تيل/til (ديل=زبان)، تيش/tiş (ديش=دندان) تؤش/tüş (دوش = سينه) ،تيرناق/tirnağ (ديرناق=ناخن)، تيز/tiz (ديز= زانو)، تورت /türt (دورت=چهار).

6- در زبان خلجي در بسياري كلمات، حروف [ق] و [گ] تركي قديم باقي ‌مانده است. مانند، صيچقان/siçqan (صيچان=موش)، تاووشقان /تؤوشقان tuvoşqan= tavuşqan (دوشان=خرگوش)، يونگ/yung (يون=پشم) ، قيصقه/ğisğə (قيصا=كوتاه) ، كورگئگ/kürgəg (كوره ك=پارو).

7- در تركي خلجي در وسط كلمات نيز حرف [ غ] اغلب اوقات به شكل [ق] و هرگاه قبل از حرف صدادار A (الفباي پيشنهادي نگارنده) قرار بكيرد، معمولاً به صورت [ ق] كشيده [تلفظ مي شود. مانند: قار/qar (قار=برف) بوقاز/buqaz (بوغاز=كلو) تاق/tağ (داغ=كوه) ، قارقهqarğe( قميش= ني) ، يوقار yuqar (يوخاري=بالا).

8- در آخر كلمات اكثراً، كسره و فتحه باقي مانده و تبديل به (ايي/i) نشده است. مثلاً تيشهtişe/ (ديشي=مونث) ، تر/ِtəre (دري=پوست) آلتا/alta (آلتي = شش).

9- كلماتي كه در تركي‌آذري به [خ] ختم مي‌شوند، در زبان خلجي‌ به [ق] ختم مي‌گردند. مثال توق/toğ (توخ= سير) ، قولاق/qulağ (قولاخ= گوش) ، بارماق/ barmağ (بارماخ= انگشت) ، تورپاق/türpağ (تورباخ= خاك) ،اوزاق uzağ (اوزاخ=دور).

10-در تركي خلجي بجاي دگيل=نه، مانند تركي قديم آرگوُ از كلمه‌ي داغ/ dağ استفاده مي شود.

11- در تركي خلجي پسوند مفعول عنه (از) مانند تركي قديم (دا) يا( ده) مي باشد در حاليكه در تركي جديد امروزي، (دان) و (دن) است. مثال: بيز او بؤز سودا ايچتيك. (ما از آن آب خنك ميل كرديم). نئرده كئلي يورين؟ (از كجامي آيي؟).

12- سيستم سه گانه صائت ها (كوتاه، بلند، ديفتونگ) از زمان تركي مادر باقي مانده است در صورتي كه در اغلب لهجه هاي تركي صائت ها كوتاه و يا نسبت به سابق كوتاه تر شده اند. مانند: اوون/ uon ( اون- ده) ، هئوhəvv (ائو=خانه) كؤز/küz (گوز=چشم) ،قول/ qul (باغول=بازو) ، يورقان/yurqan= لحاف.

13- حرف (نيny) تركي قديم كه در تركي اوغوز و بسياري لهجه هاي ديگر به(ي) تبديل شده در تركي خلج مانند تركي قديم آرگو به(ن) تبديل شده است. مانند: كون/قونğon=گوسفند كه در تركي قديم، كوني/قوني و در تركي امروزي كويون و در لهجه آذري قويون گفته مي شود.

پرفسور ‌دور‌فر، با مشاهده‌ي پاره‌اي ويژگي‌هاي مشترك تركي خلجي و تركي قديم آرگو به اين نتيجه رسيده است كه خلج‌هاي مركز ايران اولاد همان آرگوها هستند كه در زمان محمود كاشغري يعني نه ‌صد سال قبل در آسياي ‌ميانه بين اسفيجاب (تالاس و بالاساقون)زندگي مي كردند و از ترك شدن سغدي‌ها بوجودآمده اند.