Tuesday, December 26, 2006

قوم – ساوه عاشیق موحیطی (2)



قوم – ساوه عاشیق موحیطی (2)
1 آذر, 1385, 15:16
دوکتور علی قافقازیالی

قوم-ساوه عاشیق موحیطين‌ده قوللانيلان چالغي آلت‌لري و اؤزه ‌ل‌ليک‌لري:

قوم-ساوه عاشیق موحیطين‌ده سازا “چؤگور” ، دفه ده “دايره” دئمکده‌ ديرلر. عاشیقلار، بعضن اوچ‌لو، بعضن ايکي‌لي بعضن ده تک باشلارينا صحنه آلماقدادیرلار. بعضن عاشیقلارين چؤگورونه بالابان ائشليک ائتمکده‌، بعضن ده هم بالابان هم ده دايره (دف) قوشولماقدادیر. ساوه-قوم عاشیق موحیطين‌ده، شهه ر و کؤيلرده ياپيلان تويلارين/دویونلرین چوخونا عاشیقلار قاتیلماقدادیرلار. عاشیقلار دویونلرده حيكايه و یا حيكايه لي تورکولر آنلاديرلار. بعضن ده تورکولو اويون هاوالاري چالاراق آيري مکانلاردا بولونان کیشی‌لرین و قادينلارين اوينامالاريني ساغلارلار. توي/دویون آچيق هاوادا ياپيلديغيندا بالابانين يئرينی ساز دئديکلري زورنا، دايره نين يئريني ده داوول آلير. بؤيله‌ جه ” ساز ” (زورنا) و ” داوول ” ايکيليسي ایله يوروتولور.
بو موحیطده يايغين اولاراق قوللانيلان بير موسيقي آلتي ده آنادولو تورکلرينين و فارسلارين نئي دئديکلري، اونلارين ايسه “چاوير” دئديکلري نئي’دير.

عايیله توپلانتيلاريندا، ادبی صؤحبتلرده، يايلالاردا يايغين اولاراق ” چاوير ” چالينير و چاوير ائشلي‌یينده تورکو اوخونور.

بو عاشیق موحیطينده‌ قوللانيلان موسيقي آلتلري و اؤزه ‌ل‌ليکلري بئله‌ دير:

چؤگور (ساز) : بيچيم اولاراق تبريز، سولدوز، زنجان و اورمو سازلارينا بنزه ‌مکده‌دير. آنجاق بعضی اؤزه ‌ل‌لیک‌لري فرقليدير. چؤگورلر گئنل‌لیک‌له 9 قولاقلي، 7 و یا 8 تئللي (سيملي) اولورلار. بعضن دوققوز تئل ده تاخیلابيلير.

چؤگورلرده يئددي آنا پرده‌، دؤرت ده آرا پرده‌ اولماق اوزره 11 پرده‌ واردير (7 + 4 = 11). آنجاق، دؤرت آنا ايکي آرا پرده‌ داها علاوه ائديله بيلير (4 + 2 = 6). بؤيله ‌جه 11 + 6 = 17 پرده ‌يه چيخاريلابيلير.
پروف. در. بهاءالدین اؤگه ‌ل، ” تورک کولتور تاريخينه گيريش “آدلي اثرينده” ايران تورکلرينده “چؤگور” باشليغي آلتيندا بونلاري يازماقدادیر: چؤگور، ايران تورکلرينده ده گؤرولمکده ‌دير. يوخاريدا، چاغاتاي تورک کولتور چئوره‌ سينه عایید سؤزلوکلرده ده چوگور آدلي بير سازين بولوندویونو بیلدیرمیشدیک. “فارمه‌ ر”ه گؤره، ایندیکي تورک چؤگورو، آلتي تئللي و آلتي پرده ‌لی‌دير. ايران چوگور’و ايسه ، ايري قارينلي و اولدوقچا قیسا ساپليدير.”
چؤگورون پرده ‌لري نين آدلاري بئله‌ دير:
1. باش پرده‌
2. کؤراوغلو و یا کرم،
3. شاه پرده‌،
4. زرگری،
5. کئچمه‌،
6. کلله،
7. آياق.

چؤگورلر گيلاس (کيراز) آغاجينين قابیغیندان ياپيلان ” تازيانا ” ایله چالينماقدادیر.
بالابان: نفسله چالينان تورک موسيقي آلتي. فينديق، توت، جئويز و یا اريک آغاجيندان ياپيلير. سيليندير شکلينده ‌کي گؤوده ‌سينين (اوزونلوغو 310-330 مم) اوزه ‌رينده يئدديسي اؤنده بيريسي آرخادا 8 دلیک واردير. عاشیغين سسينين قالینليق و اينجه لي‌یينه گؤره بالابانلارين دا اوزونو و یا قیساسي ترجیح ائديلير. چؤگورون پرده‌ ساييسينا گؤره بالابانين اوزونو قیساسي قوللانيلير. چؤگورون پرده‌ ساييسي آز اولونجا قیساسي، آرتیق اولونجا اوزونو قوللانيلير. بالابانين ايچ گئنيشلي‌یي ده فرقليدير. ايچي گئنيش اولونجا قالین، دار اولونجا اينجه سس چيخارير. گؤوده‌ سينين باش طرفينه قامیشدان ايکي قات ديلجيکلي ياسسي آغيزليک تاخیلير. آغيزليغين اورتاسينداکي پارچاجيق واسيطه ‌سيله چالغينين آکورتو دئییشدیریلیر. بالابانين يوموشاق و حزين سسي واردير. خالق چالغي آلت‌لري توپلولوغوندا قوللانيلديغي كيمي سولو آلت اولاراق دا قوللانيلير. قافقاز و اورتا آسيا خالقلاري آراسيندا چوخ يايغيندير.

دايره / دف: اوزه‌ رینه‌ دري چکيله ‌ن دايره وی قاسناقدان (چاپي: 340-450 مم، ائني: 40-60 مم) عيبارتدير. اؤزه ل سس ائفئکتي اولوشدورماق ايچين قاسناغين ايچ طرفينه مئدال حالقالار آسيلير. گئنه ل‌لیک‌له قاسناغين اوزو صدفله بزه‌ نير. دايره /دف ، بارماقلار دري‌يه وورولاراق چالينير. سولو و ائشليک چالغي آلتي اولاراق قوللانيلير. آنادولو، قافقازلار و اورتا آسيا خالقلاري آراسيندا يايغيندير. ساوه-قوم عاشیق موحیطينده‌ “دف” يئرينه ” دايرا” کلمه‌سيني قوللانيرلار.

چاوير (نئي)
چاوير (نئي): قدیم نفسلي چالغيلارداندير. تورک سويلو خالقلار آراسيندا چوخ يايغيندير. شاهسئون، تورکمن، آوشار (افشار)، خلج، قاراپاپاق كيمي اورتا ايرانداکي تورک بويلاري چاوير دئییرلر. آنادولو و باشقا تورک بويلاري نئي آديني قوللانيرلار. فارس و عرب‌لر آراسيندا دا چوخ يايغيندير.
چاوير، گئنه ل‌لیک‌له 60-70 س‌م اوزونلوغوندا دوققوز بوغوملو قامیشدان ياپيلير. اؤن يوزونده 5-7 اولماق اوزه‌ ره 6-8 دلی‌یي بولونور. هر ايکي اوجونا چاويرين چاتلاماماسي ايچين معدنی اوزوک تاخیلير. سس آلاني اوچ اوکتاوا یاخیندير. ديياتونيک سس سيراسي واردير. هروموتيک سسلر ده چيخاريلا بيلير. چئشيدلي بويدا چاويرلار واردير. قوم- ساوه موحیطينده‌ گئنه ل‌لیک‌له بيري اوزون دیگري قیسا ايکي چئشيت چاوير (نئي) قوللانيلماقدادیر. بيريسي اوزون او بیریسی ایسه قیسا. اوزون چاويرلاري مسکون ماحال‌لاردا. قیسا چاويرلاري ايسه داشینماسی قولای (راحات) اولدوغوندان، گئنه ل‌لیک‌له کؤچ يوللاريندا يايلالاردا قوللانيرلار. تورک حنجره ‌سينه اويقون سسلر چيخارماق ايچين دلیک‌لر ياريم آي و یا هيلال شکلينده ده آچيلابيلير.

زورنا بالابانلار


ساز (زورنا): قوم-ساوه موحیطينده‌ زورنايا ساز دئیيلمکده‌دير. اوفله ‌مه‌لي تورک موسيقي آلتلریند‌ن بيريسيدير. گئنه ل‌لیک‌له جئويز و یا اريک آغاجيندان ياپيلير. سيلينديريک گؤوده ‌سينين اوزونلوغو 370-380 مم؛ اوست طرفينده يئددي، آلت طرفينده بير دلی‌یي واردير. ميل دئديکلري قیسمين اوزه‌رینه‌ قامیش تاخیلاراق ياپيلير. بو قامیشلي آغيزدان اوفله ‌نه ‌ره‌ ک چالينير. سسين اينجه ‌لي‌یي و قالینليغي ميلين اوزون و یا قیساليغي ایله آيارلانير. بوغازي و آغزي گئنيش اولانا ” آچيق ساز ” ، بوغازي و آغزي دار اولانا ايسه ” کئشيده ساز ” دئییلير. ديياپازونو کیچیک اوکتاوينين سي بئمول سسيندئن اوچونجو اوکتاوينين دو سسينه قده ردير. گوچلو و تيز بير سسه صاحیب‌دير.

ياسسي داوول

داوول: چام و یا کؤکنار آغاجيندان ياپيلميش چاپي 60-90، ائني 50-60 س‌م اولان سيليندير بيچيملي بير قاسناغين هر ايکي يانينا، دانا و یا کئچي دريسي گئريله‌ ره‌ ک ياپيلان بير چالغي آلتي‌دير.
آرديچ و یا قیزيلجيق آغاجيندان ياپيلميش 30-40 س‌م اوزونلوغوندا اينجه بير چوبوق و يئنه 30-40 س‌م اوزونلوغوندا اوجو توپوزلو قالین ساپلي بير دوکماق (دؤیمک) چالینیر. دونيانين هر يئرينده بنزه ‌رينه راستلانير. آنجاق داوول ان اسکي تورک چالغيلارينداندير. آيريجا تورک ميتولوژيسينده داوولون قودسييئتي واردير.

5.5. قوم/ساوه عاشیق موحیطين‌ده موسيقي آلتلري نين چالينما شکلي:
عاشیقلار، بالابان و دايره ائشلي‌یينده و یا ساده ‌حه بالابان ائشلي‌یينده چالينجا، اؤزلری سول باشدا، بالابانچي اورتادا و دايره چالان ساغ باشدا بولونور. گئنه ل‌ليک‌له آياقدا چالارلار، اوتوراراق چالدیقلاري دا اولويور. سالونلاردا و یا بؤيوک ائولرده و اودالاردا پروگرام یاپدیقلاريندا، سالونون اورتا يئرينده و یا آرا بوشلوقلاردا دولاشاراق چاليپ سؤيله رلر. عاشیق هم چؤگور چالار هم اوخور هم ده يوروم ياپار. دايره چالان ايسه زامان زامان عاشیق تورکو اوخورکن، اونا ائشليک ائده ‌ر، ياني اونونلا بيرلیکده اوخور.

عاشیقلار، گئنه ل‌لیک‌له پروگراملارينا آشاغيداکي شئعری اوخویاراق باشلار:23

خوش گونلرده توي بايرامدا،
اوخور سازين، چالار عاشیق.
سازينان مجليسه گيره ‌ر،
بير خوشلوغي سالار عاشیق.

عاشیق سؤيله ر شریعتدن،
طریقت و معرفتد‌ن،
آيري دوشمه ز حقیقت‌د‌ن،
دوغرو يولدا قالار عاشیق.

عاشیق مرد اوغلاندان سؤيله ‌ر،
نامردين باغريني تئيله ر،
حاققين سؤزون بيان ائيله ر،
حاقدان ايلهام آلار عاشیق

عاشیق مردلرینه ‌ن گزه‌ ر
اورکده غملري ازه‌ ر
خونچا-يي شادلیغي بزه ‌ر،
خوش گونو آرزولار عاشیق.

عاشیقدا اولور محببت،
ائل ايچينه سالار وحدت،
سؤزلرینه توتار ديققت،
ائل ايچينده قالار عاشیق

0 Comments:

Post a Comment

<< Home