Wednesday, April 16, 2008

ماهيت پيوندها در زبان تركي خلجي



ماهيت پيوندها در زبان تركي خلجي
نوشته: علي اصغرجمراسي
http://jamrasi.blogfa.com/post-7.aspx

در زبان تركي خلجي پيشوند استفاده نمي شود بلكه زباني است بر اساس پسوندها. پسوند همانطور كه از نامش پيداست ، آخرين افزوده به ريشه است درحاليكه در تركي خلجي ممكن است چندين افزوده به انتهاي ريشه وجود داشته باشد. براي نمونه افزوده ها به انتهاي بن «تاق»(صدايي بين ق وخ) رادرتركي خلجي وتركي آذري ملاحظه كنيد:

تاق – تاقچا – تاقچاكو– تاقچاكولار – تاقچاكولاردا – تاقچاكولارداموش – تاقچاكولارداموشلار

داغ – داغدا – دغداكي – داغداكيلار – داغداكيلاردان – داغداكيلاردانيميش – داغداكيلاردانيميشلار

مي بينيم كه در زبان تركي خلجي مانند زبان فارسي تنها يك افزوده به انتهاي بن نداريم كه لاجرم نام آنرا «پسوند» بگذاريم بلكه ممكن است بيش از ده افزوده به انتهاي ريشه اضافه شوند. آيا مي توان همه را پسوند نام گذاشت؟ نه! آيا مي توان تنها آخري را پسوند ناميد و بقيه را بدون نام رها كرد؟ البته كه نه! لذا از اين به بعد هر نوع افزوده به انتهاي ريشه را «پي افزوده» يا «پي وند» (پيوند) خواهيم ناميد. پس پيوند داراي وظيفه و نقشي گسترده تر و متفاوتتر از پسوند خواهد داشت. بحث پيوند در تركي مانند بحث پسوند يا پيشوند در فارسي مختصر و كوتاه نيست. اين قسمت از ادبيات تركي بسيار غني و گسترده است و چون اساس تركي را تشكيل مي دهند ، دقت و توجه زيادي را مي طلبند.. البته نقش و وظيفه هر پيوند مشخص است ولي باز اين ، نمي تواند دليل بر معنادار بودن آنها داشته باشد. براي نمونه پيوند «لوق» مي تواند منطقه و مكان را نشان دهد مانند: اوتلوق ، يايلوق ، تاشلوق قارلوق و ... ، يعني نقش پيوند «لوق» دادن مفهوم مكاني به كلمه است ولي نمي توان از روي اين نقش نتيجه گرفت كه «لوق» يعني «مكان»!. مسئله بسيار مهم در بحث پيوندها در تركي خلجي اين است كه آنها تابع قوانين همآوائي اصوات و همآوائي لبي هستند ، لذا قابل پيش بيني است كه يك پيوند تنها به يك صورت ظاهر نخواهد شد بلكه صورتهاي مختلفي به خود خواهد گرفت تا با انواع مصوتها خود را سازگار كند. براي قياس در نظر بگيريم كه كتاب و دفتر را در زبان فارسي مي خواهيم جمع ببنديم. مي شود: كتابها و دفترها. اما در زبان تركي خلجي مي شود: كيتابلار ـ دفترلر. پس در فارسي براي جمع بستن كافيست «ها» را در انتهاي كلمه بيآوريم ، اما در تركي خلجي اين كار با بررسي قوانين آوائي امكان پذير است. نشانه جمع (البته يكي از نشانه هاي جمع) در تركي ، پيوندهاي «لر ـ لار» است. اگر آخرين مصوت كلمه ثقيل باشد ، از پيوند «لار» و اگر ظريف باشد ، از پيوند «لر» استفاده مي كنيم. لذا در تركي خلجي داريم: قاشوقلار ـ هاغاچلار ‍ـ لالالار ـ باجولار ـ قوشلار ـ بالوقلار ـ آداملار ـ خانوملار (دقت شود كه همگي داراي مصوت ثقيل هستند) ننه لر ـ سئرچه لر ـ كؤكرچيكلر ـ گئجه لر ـ گوندوزلر ـ كيشيلر،هرلر،قيزلر(دقت شود كه همگي داراي مصوت ظريف هستند) مثالي ديگر از پيوند شغل ساز «چو» مي زنيم. اين پيوند كه به فارسي هم رفته است ، در آن زبان با همان تك صورت ، كلمات تركيبي مانند: موتورچو ، آبدارچو ،، جوچو ،اوتچو ، غيره ميسازد ، اما در تركي خلجي بسته به نوع مصوت ، شكل خود را تغيير مي دهد و به اشكال مختلف درمي آيد. چو در تركي بصورتهاي مختلف «چو، چيْ ، چيُ ،» در تركيبات ظاهر مي شود. مي خواهيم براي تمام مصوتهاي تركي اين پيوند را استفاده كنيم. كلمات زير تمام نه مصوت تركي را در خود دارند: ساز ـ توه ـ ائل ـ يول ـ قوُش ـ گؤز ـ اشتباه است اگر صورت اصلي «چي» را به انتهاي اين كلمات بيآوريم و كار خود را راحت كنيم: سازچو ـ توه چي ـ ائلچي ـ يولچو ـ قوُشچو ـ گؤزچي ـ البته در تركي محاوره گاهي اين نوع پيوندها در دو صورت «چي ـ چيْ» به انتهاي كلمات افزوده مي شود كه باز نسبت به صورت تك شكل «چي» بهتر است اما به هر حال اشتباه است.با مراعات قوانين آوائي ، بايد بگوئيم: سازچوْ ـتوه چي ـ ائلچي ـ يولچوُ ـ قوُشچوُ ـ گؤزچو ـ سوتچوـ ديشچي ـ قيْرچيْ

پيوندهاي چند شكلي در تركي خلجي

، پيوندها در تركي خلجي مانند فارسي تك شكل نيستند ، بلكه در سه حالت زير ممكن است ظاهر شوند:

الف ـ تك شكل : اين پيوند نيازي به بررسي مصوتهاي ريشه ندارد و هر ريشه اي باشد ، مي تواند به آنها پيوند يابد. لذا كار ما هم با اين نوع پيوندها بسيار آسان خواهد بود. البته سهم اين نوع پيوندها نسبت به دو نوع ديگر بسيار اندك و در حد شاذ و نادر است. از مهمترين پيوندهاي تك صورتي مي توان به پيوند «كه» اشاره كرد. مانند: تَزديكه (همينكه دويد ، ضمنٍ دويدن) ، كُؤرديكه (ضمن نگاه كردن) ، سَوديكه (ضمن دوست داشتن) ،گولديكه (ضمن خنديدن)

ب ـ دو شكلي : اين پيوندها در دو صورت ظاهر مي شوند و بايد از لحاظ پيوند به ريشه با آن تطابق داشته باشند. پيوندهائي كه داراي مصوت از نوع باز مي باشند ، داراي دو شكل هستند. از مصوتهاي باز «آ ، اَ ، ائـ ، او ، اؤ» مشخص است كه مصوتهاي «ائـ ، او، اؤ» نمي تواند در نقش پيوند كمك كنند ، چرا كه در درسهاي قبلي گفتيم كه صداهاي «ائـ ،او، اؤ» نمي توانند در هجاهاي بعدي بيآيند ، لذا از اين دسته ، تنها مصوتهاي «آ ـ اَ» مي توانند در نقش پيوندي پديدار شوند. از اين ميان هم مشخص است كه پيوندي با مصوت «آ» براي ريشه هائي با مصوت ثقيل و پيوندي با مصوت «اَ» براي ريشه هائي با مصوت ظريف پيش بيني شده اند. از مجموعه پيوندهائي با اين مشخصات مي توان اشاره كرد به: «ما ـ مه» (مانند: دولما ، قوورما ، ساچما ، ياغما ، ييغما ـ كسمه ، سورمه ، سورتمه ، دوگمه ، چكمه) ، «لار ـ لر» (مانند: قيزلر ، هايلار ،تاغلار ، باغلار ، يايلار ـ كيشيلر ، كنيزلر ، گوندوزلر ، گئجه لر ، بالوقلار).

ج ـ پيوندهاي چهار شكلي : اين پيوندها در چهار شكل متفاوت ظاهر مي شوند و كار ما براي انطباق با ريشه مانند دو حالت پيش آسان نخواهد بود. پيوندهائي كه مصوت آنها از نوع بسته باشد ، در اين حالت ظاهر خواهند شد. مصوتهاي بسته را قبلاً بصورت «اي ْ ، اي ، اوُ ، اؤ» ياد گرفتيم. پيوندهائي كه يكي از اين مصوتها را داشته باشند ، قطعاً صورتهاي ديگر آنرا نيز خواهند داشت. مثلاً وقتي پيوند «چي» را مي بينيم ، بايد پيش بيني كنيم كه شكلهاي ديگر آن بصورت «چي ْ ، چوُ ، چؤ» نيز موجود است. وقتي به اين نكته واقف شديم ، بايد سراغ انطباق هر كدام از اين پيوندها با ريشه مخصوص خود باشيم. پس سئوال درس پيش را پاسخ داديم. در تركي نمي توانيم مانند فارسي بگوئيم: «شيشه چي ، ابريشم چي ، آبدارچو ، سُوچو،يولچو» ، بلكه مصوت هر پيوند بايد با مصوت ريشه تطابق آوائي داشته باشد كه در درسهاي قبلي ذكر شده است.

با كمك درسهاي قبلي دليل چسبيدن اين پيوندها به انتهاي ريشه هاي خود را بيآبيد:

چي/چو : بيچين چيْ ، اوتچو ، يولچوُ ، سؤزچؤ ، سيْنيقچي ْ ، هُوتونچو ، يوپاقچو ْ

سيز : گؤزسؤز ، فيكيرسيز ، قولسوز ، ديلسيز ، جانسوْز ،سوسؤز ، شامسوز

ليق : شهرليق ، آداملوق ، تؤزومليق ، تؤروملوق ،فاميل ليق ، بوشارلوق ، پوللوق ، وارلوق

پيوندهاي اسمي و پيوندهاي فعلي

پيوندها هم ممكن است به انتهاي اسم بچسبند و هم در انتهاي يك فعل پديدار شوند. (منظور از اسم به معناي عام يعني اسم ، صفت ، عدد و ... است) نقش و وظيفه كلمه جديد متفاوت خواهد بود. در مثالهاي فوق ديديم كه يك پيوند چه سان به انتهاي اسم افزوده مي شود. مثالي از الحاق و الصاق يك پيوند به انتهاي فعل گفته نشد. مثلاً از الحاق پيوند «يم» به انتهاي فعل «تؤزمك» (شكيبائي كردن) مي توان به كلمه جديد «تؤزؤم» رسيد كه يك اسم به معناي شكيبائي و صبر است. يا از چسبيدن پيوند «يون» به انتهاي مصدر «يوماق» (شستن) ، به مصدر جديد «يويونماق» (استحمام كردن) مي رسيم.

پيوندها از اين نظر در چهار شكل ظاهر مي شوند:

الف : اسم + پيوند = اسم (مانند : يول + چو = يولچو)

ب : اسم + پيوند = فعل (مانند : ايش + ليخ = ايشليخ)

ج : فعل + پيوند = اسم (مانند : بؤل + وم = بؤلوم)

د : فعل + پيوند = فعل (مانند : بيش + ؤر = بيشور)

در درس اسم و فعل و نحوه خلق اسمها و فعلهاي جديد از ريشة اسمي يا فعلي به تفصيل روي اين مبحث صحبت خواهد شد

پيوندهاي تصريفي و توصيفي

از ميان چند نمونه پيوند ذكر شده ملاحظه نموديد كه بعضي آنها در ماهيت و ذات كلمه تغييري ايجاد نمي كنند ، مانند پيوند جمع «لار». كلماتي مانند «آغالار ، باجولار» از ريشه اصلي خود دور نشده اند و همان معناي «آغا ، باجو» را حفظ كرده اند. به عبارتي رابطه نزديكي بين ريشه و كلمه جديد وجود دارد. اين نوع پيوندها را «پيوندهاي تصريفي» مي ناميم. پيوندهاي تصريفي جهت آماده سازي كلمات براي انجام نقش گرامري و ايجاد همبستگي ميان عناصر مختلف كلام مورد استفاده قرار مي گيرد. اين نوع پيوندها كاري به معناي كلمه ندارند و آنرا از ماهيت اصلي دور نمي كنند. يعني ضمن انجام وظيفه خود ، ذات و ماهيت ريشه را حفظ مي كنند. اين نوع پيوندها حالتي گذرا و موقتي دارند و دامنه شمول آنها گسترده است. از جمله پيوندهاي تصريفي در تركي خلجي مي توان گفت:

اسمي : پيوند جمع ، پيوندهاي ملكي ، پيوندهاي حالت ، پيوند استفهام
فعلي : پيوندهاي وجه ، زمان ، شخص(فعلاً نگران اين اصطلاحات نباشيد. آنها را در درس مربوطه خواهيم گفت)در كنار اين نوع پيوندها ، پيوندهائي هم وجود دارند كه ذات و ماهيت ريشه را تغيير مي دهند و جزو ذات كلمه جديد مي شوند. در پيوندهاي تصريفي ديديم كه قيزلر ، منيم ، سنين و ... نمي توانند كلمه جديد باشند ولي در اينجا پيوندي مانند «ار» در «هاچار» كلمه جديدي ساخته است كه هرچند خويشاوندي با ريشه «هاچماق» دارد ولي يك هويت جديد و مستقل از ريشه خود دارد. اينگونه پيوندها «توصيفي» هستند. اين پيوندها مانند پيوندهاي تصريفي ، گذرا و موقتي نيستند و براي هميشه با كلمه جديد مي مانند ولي دامنه شمول كمتري نسبت به تصريفي دارند. مثلاً در آنجا پيوند «لار» به انتهاي هر كلمه اي مي آيد ولي در اينجا «ار» به انتهاي هر كلمه اي نمي تواند بيآيد.

همانطور كه ذكر شد ، اين نوع پيوندها مي توانند فعل را به اسم و بالعكس تبديل كنند و از اسم يا فعل ، اسم و فعل جديد بسازند.

توالي پيوندها در تركي

اصل توالي پيوندها از ويژگي هاي بارز زبان تركي ازجمله تركي خلجي است. به تسلسل پيوندها در اين كلمات دقت كنيد: «يونونمالوسام ، سوسوزلانموشام ،آچلانموشام »

طبق اين اصل:«هرچه دامنه شمول و حدود عمل پيوندها محدودتر باشد ، به ريشه نزديكتر و هرچه عامتر و گسترده تر باشند ، از ريشه دورتر خواهند بود».
با پذيرش اين اصل و با عنايت به تعريف پيوندهاي تصريفي و توصيفي مي توان نتيجه گرفت كه پيوندهاي توصيفي در چسبيدن به ريشه در اولويت قرار دارند. چراكه دامنه شمول محدودتري دارند. لذا «آل+اجاق+لي» صحيح و «آل+لي+آجاق» اشتباه است.
غير از بحث تقدم پيوندهاي توصيفي بر تصريفي ، در ميان خود اين پيوندها نيز تقدم و تأخر وجود دارد. مثلاً در انواع پيوندهاي تصريفي ، پيوند جمع بر پيوند ملكي مقدم است. لذا «قيزلرين» صحيح است و «قيزينلار» اشتباه. ي

اسم اسم

الف ـ اسم از نظر ساخت

اسم ممكن است ساده ، مشتق و مركب باشد. تعاريف

الف ـ 1: اسم ساده:

غيرقابل تجزيه بوده و به اجزاي كوچكتر تبديل نمي شود. مانند: هاي ، كؤن ، يئر ‏، كؤگ.اين نوع اسم غالباً تك هجائي است و اگر اسمي ساده و دو هجائي باشد ، احتمال وجود دارد كه ما در شناخت ريشه آن ناآگاه باشيم. مثلاً به نظر مي رسد اسم «الك» ساده و غيرقابل تجزيه باشد درحاليكه دو مرتبه مي تواند تجزيه گردد. يكبار با تبديل شدن به فعل اله(مك) و يكبار با تبديل شدن به ريشه تك هجائي «ال» (دست). اما هستند اسمهائي كه دوهجائي هستند و ما درباره ريشه اصلي آنها به قطعيت نرسيده ايم. مانند: هاغاچ ،يولدوز ، بولوت.

الف ـ 2: اسم مشتق:

اسم مشتق از روي اسم يا فعل ساخته مي شود و تركيبات متنوعي ايجاد مي كند كه مفاهيم گسترده تري به خود مي گيرد و با نقشهاي مختلف و معاني متنوع ظاهر مي شود. قطعاً در كنار ريشه اي به نام اسم يا فعل ، پيوندهائي هم وجود دارند كه با تركيب شدن روي ريشه بتوانند اسمهاي جديد توليد كنند. در ادامه ايجاد اسم مشتق از روي دو نوع بن اسمي و فعلي را برايتان مي گوئيم:

الف ـ 2ـ1: بن اسمي

پيوندهاي زيادي وجود دارند كه با چسبيدن به انتهاي اسم مي توانند اسم جديد ايجاد كنند. به چند مورد از اين نوع پيوندهاي معروف اشاره مي كنيم:

-چا/چه): قاراچا ، بالوق چا ، قراقچا ، قارونچا، منديچه ،گؤينوچه ، هَويچه

- چاق/جك چك): الجك ، ديلچك ،اِئمچك ، اويونچاق ، قوچچاق،تونچاق

- چي/ (چو/: ايشچي ، ديشچي ، سوتچو ، گوموشچو،جوچو،قونچو،توه چي

- لاق/لوق: باتلاق ، چايلاق ، قيشلاق ، يايلوق ، اوتلوق،ساللاق

- لوق/: بوشلوق ، وارلوق ، قارلوق ، پوللوق ، اوغوللوق

الف ـ 2ـ2: بن فعلي

پيوندهاي چسبيده به انتهاي فعل و به وجود آورنده اسم جديد نيز بسيار متنوع هستند و در اينجا به ده مورد از متداولترين آنها اشاره مي كنيم:

- آ/ا: آغا ، يارا ، دره ، اؤته

- هار/ار: هاچار ، ياشار ،واقار ، تؤكر ، ياقار

- آق/اك: ياتاق ، اوتوراق ، قوناق ، كؤمك ، الك

- وق/وك: قاتوق ، يوموق ، بپوشوك ، سؤوق

- يم/وم: يئييم ، ايچم ، گؤرَم ، قورتولوم ، توزوم

- آن/ان: الآن ، قاچان ،وران،توتان

- ونج/: قولونج

- وش/: واغوش ، كؤروش ، ياغوش ، تانوش ، قارقوش

- و/: قالو ، يازو ، سورو ، اؤرتو تولو،

- ين/ون: بيچين ، اويون ، تؤگون ، بورون ، نارون

الف ـ 3: اسم مركب

اسم مركب كاربرد زيادي در ادبيات دارد و بدون آن نمي توان منظور خود را رساند. تنوع آنها بسيار زياد است. اسم مركب در تركي ممكن است بدون دخالت واسطه اي ، از تركيب اسم با اسم ديگر به وجود آيد ، ممكن است يك پيوند يا علامت به كمك آنها بيآيد و گاهي ممكن است دو علامت اين وظيفه را برعهده داشته باشند. توجه شود كه در اينجا منظور از اسم بصورت عام شامل اسم خاص ، صفت و ... است.

الف ـ 3ـ1: تركيب دو اسم بدون پيوند

درحالتيكه تركيب دو اسم فارغ از حضور هيج پيوندي است ، ممكن است اسم اول يا دوم ، اسم خاص باشد يا صفت و يا حتي عدد و ضمير. براي نمونه به مثالهاي زير دقت كنيد. ضمناً دقت كنيد كه يكي از آنها ممكن است اسم خاص ، صفت ، عدد يا ضمير باشد:

تاختا ائشيك ، قيزيل توپراق ، قاراكامار،آلچاق آدام ،كولاچارشنبه،تكنه بايو ، سيقير غودورقو،بو قيز ، آخان سو ، حيسي كؤن ، تاغ تاش،ساروق يال

الف ـ 3ـ2: تركيب دو اسم همراه با يك پيوند

با مشخصات مورد قبل است با اين تفاوت كه يكي از اجزاي آن داراي پيوند است. مانند:
گئچه قوشو ، بازار آدامو ، قون سوتو ، قوزوغولاقو ، بالوق كالو ، آلما هاغاچو ، كامپيوتر ميزي ، اوتاق فرشي.

الف ـ 3ـ3: تركيب دو اسم همراه با دو پيوند

در اين نوع تركيب هر دو جزء داراي پيوند هستند و معاني و مفاهيم جديد عرضه مي كنند. مانند:

حوين قيزه ، ائلين تاياغو ، آدامين

ب ـ تقسيم بندي اسم از نظر مفهومي

از اين منظر هم مي توان به اسم نگاه كرد و به انواع زير رسيد:

ب ـ 1: عام و خاص

اسم خاص مانند تكنه ،تلخاب ،دام دام ... كه به يك شخص ، شئي يا مكان خاص دلالت مي كنند ، اسم خاص نام دارند. در مقابل اسمهائي چون حو ، هاغاچ ، آدام ، شهر و ... كه دقيقاً مشخص نمي كند به چه كسي يا چه چيزي دلالت مي كند ، عام هستند.

ب ـ 2: مجرد و غيرمجرد

اسمهائي مانند پيسليك ، هاچوق ، آچ ، قارا و ... كه قابل لمس و درك نيستند ، مجردند. در مقابل اسمهائي چون كامپيوتر ، كيتاب ، قيچ ، ال و ... كه قابل لمس و درك هستند ، غيرمجرد ناميده مي شوند.

ب ـ 3: مفرد و جمع

اسمهائي مانند كيتاب ، هاغاچ ،كال ، كيشي ، هر و ... كه به يك چيز يا شخص دلالت مي كنند ، اسم مفردند. اما اسمهائي چون كيتابلار، هاغاچلار ،كاللار ،كيشيلر ،هرلر و ... كه به بيش از يك نفر دلالت دارند ، اسم جمع ناميده مي شوند.

دو نكته در اين قسمت لازم به اشاره است. يكي آنكه بعضي اسمها ذاتاً جمع هستند ولي نشانه جمع «لار/لر» ندارند ، مانند: قوشون ،خالق(مردم) ، ائل و ... . در جمله براي چنين اسمهائي فعل مفرد مي آوريم. نكته دوم آنكه در تركي كهن نشانه هاي جمع ديگري مانند «يز/4» وجود داشت كه اكنون تنها چند اسم جمع از آن به يادگار مانده است و از خود پيوند «يز/وز» استفاده اي نمي كنيم. مانند: دنيز ، بيز ، سيز ، اوغوز و ... . اينها هم ذاتاً اسم جمع هستند ولي در جمله در نقش اسم مفرد استفاده مي شوند.

ج ـ تقسيم بندي نحوي اسم

پس از سازه شناسي اسم ، سراغ نقش آن در جمله مي رويم. اسم در جمله شش حالت مي تواند به خود بگيرد. اين حالات شش گانه اسم عبارتند از:

- مسنداليه (چه كسي؟ چه چيزي؟) بدون پيوند. مانند: من كلديم ، سن آلدين
- مالكيت (مال چه كسي؟ متعلق به چه چيزي؟ مال كجا؟) همراه با ضمير ملكي. مانند: سنين ننين ، منيم كيتابوم ، بيزيم مياناميز.

- مفعول به (چه كسي را؟ چه چيزي را؟) ، با پيوند چهارگانه «ي». مانند: مني يئتدي ، كيتابو اوخودو ، سووه ايچدي ، علين گؤردوم.

- مفعول فيه (در چه كسي؟ در چه چيزي؟ در كجا؟) ، با پيوند دوگانه «چا». مانند: دامچا ، شهرچه ، هوچه ، حسن چر ، كاللوق چا.

- مفعول اليه (به چه كسي؟ به چه چيزي؟ به كجا؟) ، با پيوند دو گانه «قا». مانند: هاغاچ غا هوندوم ، ائشيككه واردوم ، اوتاغغا كيرديم ، علي كه وئرديم.

- مفعول عنه (از چه كسي؟ از چه چيزي؟ از كجا؟) ، با پيوند دوگانه «ده». مانند: هاغاچدا ، ائشيكده ، اوتاقدا ، علي ده.

صفت

صفت در زبان تركي قبل از اسم آمده و اسم را به شنونده مي شناساند. اگر قيد وابسته به فعل است ، صفت نيز وابسته به اسم است و معنا و مفهوم آن همراه با اسم تكميل مي شود.

1ـ ساختار صفت در تركي

صفت در تركي ازجمله تركي خلجي مانند اسم داراي سه ساختار متفاوت است: صفت ساده ، مشتقي و مركب. كه در ادامه به شرح آن مي پردازيم:

1ـ الف: صفت ساده

ابن نوع صفت كلماتي هستند كه ذاتاً صفت هستند ، مانند: پيس ، ياش ، هورون.
تقريباً تمام صفات ساده خلجي تك هجائي هستند. احتمال وجود دارد كه صفات ساده دو هجائي داراي بن هستند و به تك هجا ختم مي شوند. مانند «ياشيل» كه احتمالاً از «ياش» گرفته شده است. يا «قيسسا» كه در اصل «قيتسا» از مصدر «قيتماق» (بريدن) مي باشد. به هرحال چون روي ريشه اين نوع صفات قطعيت وجود ندارد ، آنها را ساده محسوب مي كنيم.

1: صفت مركب

صفت مركب نيز مانند اسم مركب مي تواند با تركيبي از صفت ، اسم ، عدد و ... ساخته شود. با مراجعه به مبحث اسم و ساختار اسم مركب ، اين منظور را راحتتر تفهيم مي شويد. حالات مختلف اين نوع صفت را در مثالهاي زير تشخيص دهيد:

آچلوغ ـ توغلوغ ، آتلوق ـ سانلوق ، قيرميزه تون ، قارا چادير ، قارا بوش كيشي ،هر،

آلچاق كيشي ، بالا ـ بالا ، قارنو توق آدام ، گؤزو توق آدام ، بي قيچليق هر ، يولداش ،

2ـ درجات صفات در تركي

درجات صفات در تركي وازجمله تركي خلجي امري استثنائي و منحصر بفرد است. هيچ زباني از نظر درجات صفات داراي گستردگي و تنوع به اندازه زبان تركي نيست. اولاً در اين زبان به جاي سه درجه صفت عادي ، برتر و برترين ، پنج درجه صفت داريم. ثانياً به جاي يك نوع ساختار براي هر كدام ، چندين پيوند براي نشان دادن هر درجه وجود دارد. در ادامه و با مقايسه آن با صفات زبان فارسي ، به عمق اين موضوع پي خواهيم برد.

2ـ الف: صفت عادي (آنا صفت)

اين نوع صفت ، ذاتاً صفت است و مقايسه اي بين دو يا چند موضوع صورت نمي گيرد. مانند: نارون ، اوجا ، آلچاق ، كؤك ، هارقان ،هورون ، قارا ، پولسوز

2ـ ب: صفت برتر يا قياسي (توتوشدورما صفتي)

براي مقايسه دو چيز در زبان تركي بعد از صفت از پيوند دوگانه «لوق/ليق/اق/ليك» و گاهي از پيوند چهارگانه «ليق» استفاده مي كنند. مانند: هاوللوق (بهتر) ، اوجالوق (بلندتر) ، قصغليق (كوتاهتر) ،آرتوقلاما(بيشتر) ، وارلوق (پولدارتر) ، ماولاق (زيادتر).پيس ليك(بدتر).

2ـ ج: صفت تفضيلي يا برترين (اوستونلوك صفتي)

- صفت مطلق

اين صفت مخصوص زبان تركي است. در زبان فارسي صفت تفضيلي يا برترين نمي تواند درجه آن صفت را بطور مطلق نشان دهد. فرض كنيد بلندترين قد دانش آموزي در يك دبيرستان هزار نفري 147 سانتيمتر است. آيا صفت «بلندقدترين» شايسته او هست؟ آيا با شنيدن صفت «زيباترين» واقعاً خيالمان راحت مي شود كه هيچ كم و كسري ندارد يا شايد در مقايسه با ديگران زيبا است و اگر ما ببينيم شايد زشت هم باشد؟ اين مشكل در زبان تركي بوسيله صفت مطلق حل مي شود و وقتي با اين درجه ، صفتي را تعريف مي كنيم ، متوجه مي شويم كه آن موضوع ذاتاً داراي آن صفت است و قياسي صورت نمي گيرد. گاهي اين درجه از صفت را در تركي حالت مبالغه و شدت نيز تعريف مي كنند.

براي ساختن اين درجه از صفت ، يكي از حروف « م ـ پ» را به انتهاي هجاي اول اضافه كرده و اين تركيب را قبل از همان صفت مي آوريم(اگر انتهاي هجاي اول داراي حرف صدادار نيست ، بجاي همان حرف يكي از اين دو حرف را قرار مي دهيم).

در تركي خلجي نيز با تكرارحرف اول كلمه به اضافه «پ»يا«م» قبل از صفت مفهوم برترين را به صفت مي دهيم. مانند: هاپ هاوول(بهترين) ، آپ آلچاق (كوتاهترين) ، اوپ اوجا(بلندترين) ،چام چاق (چاقترين).

مثلاً براي ساختن صفت مطلق براي صفت «قارا» (سياه) ، به انتهاي هجاي اول آن (قا) ، حرف «پ» را اضافه مي كنيم و تركيب «قاپ» را قبل از همان صفت (قارا) مي آوريم كه مي شود: قاپ قارا (سياه مطلق). به همين ترتيب مي بينيم: يام ياشول ، كؤم كؤك ، قپ قشنگ ، هوپ هورون(سفيد سفيد) ، بوم بوز ،حيپ حيسي ، سام ساروق قيپ قيرميزي ، سپا ساق، بوم بوش.

- صفت خفيف

همان مشكلي كه در بيان صفت برترين در زبان فارسي داشتيم ، در بيان صفت خفيف و كم نيز وجود دارد. چطور مي توان خفيف بودن اندازه رنگ ، قد ، دما ، ديوانگي ، قدبلندي ، كوتاه قدي و ... را بيان كرد. در زبان تركي بيش از ده ساختار براي به وجود آوردن چنين صفتي و بيان منظور خود وجود دارد كه به چند نمونه در اينجا اشاره مي شود:

دلي بعض (متمايل به ديوانگي ، كمي ديوانه)شين: قاراشين (متمايل به سياهي) ،

0 Comments:

Post a Comment

<< Home