شانگول، مانگول گول دسته سه ماتالو

خلج خالق ايچچه يازولمادوق سؤزلر وماتاللار

سخن ها وداستانهاي نانوشته دربين خلق خلج

داستان شنگول ومنگول بزبان تركي خلجي قسمت اول

علي اصغرجمراسي

شانگول، مانگول گول دسته سه ماتالو

http://jamrasi.blogfa.com/post-29.aspx
خلج ائليچه يازولمادوق سؤزلر وماتاللار

سخن ها وداستانهاي نانوشته دربين قوم خلج

داستان شنگول ومنگول بزبان تركي خلجي

علي اصغرجمراسي

شانگول، مانگول گول دسته سه ماتالو

بي وارادو بي يُوقادو،الله دا ساواي هئچ كيم يُوقادو. كُؤنلرين بي كُؤنوچه بي اَچچه[1] وارادو اونين اوچ بالاسو واردو،بي سينين آتو شانگول بي سه مانگول و اوبي سي دق گول دسته سه. بُو اَچچه كُؤنده واررادو بئبانچا،تاقچا اوتلئرده،هُولوندوقه شاخو هاراسوچا اوت،آغزوچا سُوو و مَمَكيچه سُؤت كليرده. هَو[2] ائِشكيچه تُوررادو ائشيكه چاللادو .

شانگول،مانگول وگول دسته سه دق هاتلوقو هاتلوقو كللديلر ائشيك داله ,خابار آللادولار كيمر؟

اچچه ائشكين بويانوندا هايورادو:

شانگول،مانگول گول دسته سه

اِئشيكه هاشدين من كلميشم

آغزومچا سوو كتميشم

شاخومچا اوت كتميشم

ممكيمچه سؤت كتميشم

ائشيكه هاشدين من كلميشم

شانگول ،مانگول وگول دسته سه دق داماق[3] اوللادولار تِز ائشكه هاچارادولار.

اَچچه كيررَده [4]هَوكه اوللارين سووين،اوتين وئررده و اولارو اَمزيررده وسِبه قه تا ياتُورادولار. تزده اچچه واردوقه بالالارينن اؤچين دق يُوزونده اوپرده واوللارقا تاپشوررادوكي :

شانگول،مانگول گول دسته سه اوماقا بئره[5] سيزه آللاتوقا يئتيوگه يئپيقه. هركيم ائشكيه چالدو اگر من هايقولو سُؤزلره هايمادو سيز ائشكيه اونين يُوزه هاچماين.كؤنلرين بي كؤنو بئره غضبلنده اؤز اؤزه هايدو: شانگول،مانگول گول دسته من سيزه يئسم كرك.بُوسؤزو هايا هايا كلده اچچين هوه ائشكه، بالا-بالا بوشلادو ائشكه چالماققا.

شانگول،مانگول وگول دسته سه دق هاتقولو هاتقولو كلديلر ائشيك داله.

سسلنديلر كيمر؟

بئره هايدو: شانگول،مانگول گول دسته سه ائشكي هاچدين.

بالالار اونين سسينده بيلديلر كي بو چالقولو ننه لره داقار،بلكه اوبئره ره كي حيشؤر[6] اوللارو آللاتوقا. بئره ماولاق يالواردو كه من سيزين ننه ئيزم ائشكه هاشدين آمما اوللار ائشكه هاچمادولار. بئره حيشه ده ائشكه سيپئقه،آمما اوساحات كؤردو اچچه كلي يوربئره تزده بي هاقاچ دالوچا بركينده كؤروگه اچچه ائشيكه نبر هاچؤر.

بو بُؤد قالتا سيزكه خابار وئرديم اچچه ده. اچچه كلده بنا ائته ائشكه تُؤمكگه هايدو:

شانگول مانگول گول دسته سه

ائشكيه هاشدين من كلميشم

آغزومچا سوو كتميشم

شاخومچا اوت كتميشم

ممكيمچه سؤت كتميشم

ائشيكه هاشدين من كلميشم

شانگول،مانگول وگول دسته سه دق اوينه اوينه كلديلر ائشكه هاشدولار اچچه كيرده هوكه. كؤنده كه وارا اوللارو سوولادو،امزيرده واوتلادو .بي هاز اوللارلا اويان بوياندا دانوشدولار وبالالارو ائشكه چالقولو ماجاراسين ننلره هايدولار.

اچچه هايدو اوخائن بئره ميش اوچا بالالارين يُوزونده اوپدو هنده واردو اوتلاماققا.

تئمه سيزكه بئريده خابار وئرديم، او اچچين سؤزلرين اؤرگنديكينده سُؤره،بي هاز كؤزلده اوچاق[7] هاقاچ ديبينده هونده ياواش-ياواش كلده بوشلادو اچچه ائشكين چالماققا.اوغلاغلار اوينه-اوينه كلديلر ائشيك داله خابار آلدولار كيمر؟

بئره سسين اچچه سسه اوخشادو هايدو:

شانگول مانگول گول دسته سه

ائشكيه هاشدين من كلميشم

آغزومچا سوو كتميشم

شاخومچا اوت كتميشم

ممكيمچه سؤت كتميشم

ائشيكه هاشدين من كلميشم

بالالار موناق بيلديلركه بوللارو غئغيرگيله[8] ننه لره ره،جلد ائشيكه هاشدولار؛بئره امان وئرمده اوساحات شانگول لا مانگولو ترري- ترري[9] يئده اوتدو[10] غارنه.گول دسته سه دق غور قودا تزده بي ماو آستوچا كئشينده[11].بئره ماولاق هاغرادو اونو بولمادو ناچار اچچين غورقوسوندا هوده تاشقار هوندو پُوردو[12] واردو.گول دسته سه دق بي کُؤلچا,[13] كيززين حيده القودو حقلمكگه(حقلمه ققه).

شامچاقو اچچه اوتلاماقدا هولوندو كلده ماولاق ائشكه چالدو آمما اونا جاواب وئرگيله اومادو،او ائشكه ييتلده[14] كؤردو ائشيك هاچوقار،كيرده ايچگر كؤردو شانگوللا مانگول يوق آمما؛گول دسته بي كؤلچا كيززين حيمش غورقودا تيتيرورو.[15] خابار آلدو بس شانگوللا مانگول قانو؟گول دسته اَلقودو حقله مققه آوندوغوندا سُؤره احوالاتو ننه سه هایدو.اچچه حيرصلنده هايدو:

هاوول،منيمكه بئره له قالتا،سن ائشكه اؤرتو هوچه تُورال[16]؛تئمه بئره غه كؤرستيم بالا يئمك نبر اولور.

اوچا يولقا توشدو ماولاق واردو ائرده بي دام اوسته،بنا ائتده هاداقلارين يئركه تؤمغغه[17]، ايچگرده بي سس كلده بوكيمر دام اوستوچه تاپ وتوپ[18] ائتورو؟

اَچچه هايدو بالالارومو سن يئميشين؟تؤلکؤ هايدو نا من يئمه تيقم,يووا[19] بئره سؤراغه. اچچه واردو هوندو بئرين دامونين اؤسته, بو واخت بئره دق بی غازان[20] آش قوموشدو هوچاقين اؤسته. اچچه دام اؤستوچه بوشلادو هاداقين يئرکه تؤمغغه, اوچاق بئره اولودو[21] هايدو:

او کيمر دام اؤستوچه

تاپ و تُوپ ائتؤر شام اؤستوچه

آشومو شؤر ائتؤرو

کؤزومو کؤر ائتؤرو

اچچه جاواب وئرده:

من اچچيسم ,آشينو شؤر ائتؤروم

کؤزينو کؤر ائتؤروم

سن يئمِشين شانگولوم؟

سن يئمِشين مانگولوم؟

بئره تيشلرين غيرچيلده جاواب وئرده:

بله بله من يئميشم شانگولين من يئميشم مانگولين سنئه دق بی کؤن يئسم کرک. يوُوا بود تُؤز ائتمه.

اچچه هايدو اگر جؤرکتين وار هُونک تاشقار واراق قاضی يانِه اوچاق سنه نيشان وئرديم بالا يئمک نه بر اولور. مونو هايدو اککه سيدق يولقا توشدو کلديلر قاضی يانِه. قاضی هايدو يُوواين سِبه يِئکَيْنْ.

سِبه تِزده اَچچه بي بوغچا فطير كُؤتوردو بئره دق بي كيسه كه پيسْ سِيلَق[22] تُولداردو هادوچينه واردولار قاضي يانِه.

قاضي آووال اچچين بوغچاسي هاچدو فطيرلره كؤردو زاوقو اولدو،اوچاق بئره تُوفاسين آغزين هاشدو پيس سيلق يئله قاضين سققلين بي طرفين يئده،قاضي زهريقده[23] هايدو:

اككيزدق يُووايْنْ باققا اوققادور هؤزوم يئپيدين تا بورنيزده هؤزوم غيلله سه[24] يئكلته،اوچاق بي بيرله اللشتين هركيم كؤچ اولدو حق اونين جانوبوچار.

قاضي ياواش اچچين غولاغه هايدو سن هؤزوم يئمه،قوي بئره ماقول هؤزوم يئپيته،اوچاق سن اَككي گيلله هؤزوم كُؤتورال بي سين قُويُور بُورنين ساغ تُوپلوكه[25]

بي سيندق سُول توپلوكه،اوچا بئرين غئغيره يوواين اَللشمغغه .

بئره له اچچه واردولار باققا.بئره بنا ائتده هؤزوم يئمغغه،اچچه دق هؤزوم يئمغين برين كتده. اچچه كؤز آستو واغدو بئرهغه،كؤردو اونين غارنو شيش ميش طبيل وارا اوموش،ياواش قاضي هايقولو سؤزو عمل ائتده،بي گيلله هؤزوم قودو بورنونين ساغ توپلوكه،بي گيلله دق سُول توپلوكه هايدو بَسْسَر بئره يئك واراق اللشدك منيم بورنومدا هؤزوم كلي يور. اوساحات اچچه واردو ييراغدا تاق كلده،شاخلارين سؤخدو بئرين غارنه،بئرين غارنو ييرتيلده تؤكولدو يئركه،شانگوللا مانگول بئرين غارنوندا سابباساغ[26] هوندولر تاشقار،اوللار ننلرين كؤردولر داماغلارو اولدو،اچچين دق زاوغو اولدو شانگوللا مانگولو كُؤتوردوكلده اؤز هَويچَه گول دسته سه يانهِ.

XƏLƏC ELEÇƏ YAZULMADOĞ SÜZLƏR VƏ MATALLAR

ŞANGUL,MANGUL GUL DƏSTƏSE

MATALU

bi varadu bi yuğadu əllada savay heç kim yuğadu.künlərin bi künuçə bi varadu onin uç balasu varadu,bisinin atu şangul bise mangul çu bi sedəğ gul dəsdəse. bu kündə varradu bebança,taqça ütlerəde hülonduğe şaxu harasuça ut,aqzuça suv və məməkiçə süt kəlirəde.

həv eşkiçə türradu eşekey çalladu. şangul,mangul və gul dəstəse dəğ hatloğu hatloğu kəllədilər eşik dale xabar alladular kimər?

eşkin bu yanonda hayuradu:

şangul,mangul gul dəstəse

eşike haşdin mən kəlmişəm

aqzomça suv kətmişəm

şaxomça ut kətmişəm

məməkimçə süt kətmişəm

eşike haçdin mən kəlmişəm

şangul,mangul və gul dəstəse dəğ damağ ulladular tez eşike haçaradular. kirrəde həvkə ullarin suvin, utin verrəde və ullaro əmzirrəde uçaq sebeğə ta yaturadular.tezdə əççe varradoğe balalarin yuzundə opərəde və ullarqa tapşurrado:şangul mangul gul dəstəse umaqa bereh size allatuqa yetivəgə yepiğə. hər kim eşeke çaldu,mən hayğolu süzləre haymadu siz eşeke unin yuze haçmain.

bere künlərin bi künu qəzəblənde üz üze haydo:

şangul,mangul,guldəstəse mən size yesəmkərək.u bu süzu haya-haya

kəlde erde əççin həve eşeke,bala bala boşlado eşki çalmağğa.

şangul,mangul ,guldəstəse dəğ hatğolu hatğolu kəldilər eşik dale.

səsləndilər kmər?

bere haydo:şangul,mangul,guldəstəse eşeke haşdin.balalar unin

səsində bildilərki bu çalğolu nənə ləre daqar,bəlke berere hişür ullaru allatoqa.bere mavlağ yalvardu ki mən sizin nənəyizəm eşike haçdin.

amma ullar eşeke haçmadolar,bere hişəde eşeke sipiğə amma u sahat kürde əççe kəliyür.bere təzde bi haqaç daluça bərkinde,küriegə əççe eşeke nəbər haçür.

bu bud qalta sizkə xabar verdim əççedə.u kəlde bəna etde eşeke tüməkgə haydo:

şangul,mangul gul dəstəse

eşike haşdin mən kəlmişəm

aqzomça suv kətmişəm

şaxomça ut kətmişəm

məməkimçə süt kətmişəm

eşike haçdin mən kəlmişəm

şangul,mangul və gul dəstəse dəğ oyne oyne kəldilər eşeke haşdolar

əççe kirde həvkə. kündəke vara ullaro,suvladu,əmzirde və utlado,

bi haz ullarla uyan bu yanda danoş dolar və balalar eşik çalqolu macərasin nənələre haydolar.

əççe haydo u xaen bere miş,uça balalarin yuzondə opde həndə vardu utlamağğa.



teme sizkə beredə xabar verdim .u əççin sözlərin ürgəndikində sürə.

Bi haz küzləde uçaq haqaç dibində hundo yavaş-yavaş kəlde boşlado əççe eşkin çalmağğa. oğlağlar oyne-oyne kəldilər eşik dale xabar aldolar:Kimər?
bere səsin əççe səse oxşado

haydo:
Şangul,mangul,gul dəstəse !

eşike haşdin mən kəlmişəm

ağzomça suv kətmişəm

şaxomça ut kətmişəm

məməkimçə süt kətmişəm

eşike haçdin mən kəlmişəm

Balalar monaq bildilər ke, bullaro qeğırgile nənələrire. cəld eşeke haşdolar.bere əman verməde u sahat, şangulla mangulu tirri-tirri yede otdu qarne. gul dəstəsedəğ qorquda təzde bi mav astuça keşinde.

bere mavlağ haqrado u nu bulmado . əççin qorqusunda həvdə taşqar hundo purdo vardo.gul dəstəse bi külça kizzin hide bəna etde həğləməğğə. şamçağu əççe utlamağda hulondu kəlde mavlağ eşeke çaldo, una cavab vergile omado. əççe eşki yitələde kürdo eşik haçuğar ,kirde içgər kürdu şangulla mangul yuğ amma gul dəstəse külça kizzin himiş qorquda titirur, xabar aldo bəs şangulla mangul qano?

gul dəstə əlqudo həqlaməğğə.avunduğonda sürə əhvalato nənəse danoşdo .əççe hirslənde haydo:
havul, mənimke berelə qalta, sən eşki ürtu həvçə türal.
berekə kürsətim bala yemək nəbər olur,uça yolqa tüşdu mavlağ vardu erde bi dam üstə. bana etde hadağlarin yerkə tüduməğğə. içgərdə səs kəlde:

bu kimər dam üstuçə tappu-tup etür
əççe hydu:
balalaromu sən yemişəin?
Tülkü haydo:
na, mən yemətiğəm yuva berdə sürağe.
əççe vardo hundo berin damonin üste. bu vaxt beredəğ bi qazan aş qomuşdu, hüçağın üste bişirirəde.əççe damın üstuçə boşlado hadağin yerkə tüməkgə. uçaq bere uluduo haydo:

u kimər dam üstüçə,
tapu-tup etür şam üstüçə?
aşumu şur etüru,
küzumu kür etüru?

Əççe cavab verde:
mən əççissəm, mən əççissəm

aşino şür etürom

küzine kür etürom

sən yemeşəyn,şangulum?

sən yemeşəyn mangulum?



bere tişlərin qirçiləde cavab verde:

bəle-bəle mən yemeşəm şangulin mən yemeşəm mangulin

səne dəğ bi kün yesəm kərək.yuva bud tüz etmə.

əççe haydo:əgər cürgətin var hunək taşğar varağ qazi yane.

Uçaq sənə neşan verdim bala yemək nəbər ulur.monu haydo uça əkki sedəğ yolqa tüşdo kəldilər qazi yane.

qazi haydo: yuvain sebeh yekəin.

sebeh tezdə əççe bi buxça fətir kütürdu,beredəğ bi kisəke pissiləğ tüldardo hadu çine vardolar qazi yane.
qazi avval əççin buxçasin haçdu fətirləre kürdo zavqu oldu.

uçaq bere tofasin ağzin haşdo pissiləğ yele bidə qazin səğğəlinin bi təfəfin yetde.qazi zəhriğde haydo:

əkkizdəğ yuvain baqğa oqqadur hüzüm yepidin ta bornizda hüzüm gilləse yekəltə uçaq bi birlə əlləştin hər kim küç oldu həğ unin canubuçar.

qazi yavaş əççin qolağe haydo: sən hüzüm yemə qoy bere maqol hüzüm yepitə uçaq sən əkki gillə hüzüm kütürəl bisin qoyür bornin sağ tüpluke bisindəğ sul tüpluke uça berin qeğre yuvain əlləşməğğə.

berelə əççe vardolar baqğa bere bəna etde hüzüm yeməğğə əççedəğ hüzüm yeməkin bərin kətde. əççe küz astu vağaradu berekə kürdo unin qarnu şişmiş,təbil vara omoş. yavaş qazi hayqolu süzü əməl etde,bi gillə hüzüm qodu burnonin sağ tüpluke bi gillədğə sol tüplikə haydu bere bəssər yek varağ əlləşdək mənim burnomda hüzüm kəliyür.ullar kəldilər qazi yane. qazi ullarqa fərmane əlləşmək verde.

əççe vardo yirağda taq kəlde şaxlarin suxdu berin qarne berin qarno yirtilde tüküldu yerkə, şanglla mangul berin qarnonda sabbasağ hündular,ullar nənələrin kürdulər damağlaro oldu.əççindəğ zavğu oldu, şangulla mangulu kütürde kəlde üz həviçə guldəstəse yane.



--------------------------------------------------------------------------------

1- بز

2- خانه,منزل ,مأوا,مسکن

3- شاد,خوشحال

4- داخل می شد وارد می شد از مصدر کیرمک(داخل شدن)

5- گرگ

6- می خواهد

7- سپس,بعد,آنگاه

8- کسی که صدا می زند,صدا کننده

9- زنده زنده

10- بلعیدن

11- مخفی شد

12- فرار کرد,در رفت

13- گوشه دریک گوشه ای

14 - هول داد,فشار داد

15- می لرزد

16- بمان

17- کوبیدن

18- سر وصدا نمودن

19- برو

20- دیگ

21- داد کشيد,نعره زد,غرريد

22- چُس،باد معده

23- خشمگين شد،عصباني شد

24 - دانه انگور،حبه انگور

25- سوراخ بيني

26- كاملاً سالم